ویژگی مسجد مبارک و هدایتگر
خداوند متعال در آیه 96 سوره آل عمران می فرماید: « ن أول بیت وض ع ل لناس للذ ی ب بکه مبارکا و هدیً ل لعالمین » بر مبنای این آیه شریفه اولین بنایی که در زمین بنا شده است مسجد بوده است. (ترجمه مجمع البیان 4: 172) از این آیه می توان چند نکته را برداشت کرد:
اول: از قدیم الایام رسم بر این بوده است هر جا مسلمین بنای شهرسازی و اجتماع داشتند ابتدا مسجد را ساخته و بازار و خانه ها را در اطراف آن بنا می کردند. حضرت رسول(ص) آن هنگام که به مدینه هجرت کردند اولین اقدامی که انجام دادند ساختن مسجد بود. (توبه: 108)
امروزه ظاهراً این رسم و سنت پسندیده کم رنگ شده است و چه بسا شهرها، شهرک ها و محله های جدیدی ساخته می شوند، که مسجد در ساخت آنها محوریت و مرکزیت ندارد. این امر در ساختمان سازی اداری ما نمود بیشتری دارد؛ در ساختمان های اداری و خدمت رسانی مثل بانک ها، تالارهای عروسی، هتل ها، ادارات و ... معمولاً نامرغوب ترین مکان و امکانات برای نمازخانه در نظر گرفته می شود! به عنوان نمونه در متروی تهران که به تازگی مکان هایی را به عنوان نمازخانه تعبیه کرده اند، از لحاظ انتخاب مکان و نوع ساخت به هیچ وجه شأن نماز رعایت نشده است. یک محوطه کوچک پارتیشنی که بیش از سه یا چهار نفر در خود جای نمی دهد و از حیث نظافت و زیبایی نامطلوب هستند. جالب اینجاست که در مترو جایی برای وضوی مسافرینی که قصد نماز اول وقت دارند وجود ندارد!! این در حالی است در همه این ادارات امروزه دفتر مدیر و معاون شیک ترین و زیباترین مکان است!
لذا پسندیده است این فرهنگ قرآنی و الهی در جامعه جاری شود و مجریان انبوه سازی مسکن و حتی ادارات در بنای شهر و ساختمان خود همچون خداوند متعال و سیره حضرت رسول(ص) اولین مکانی که به آن می اندیشند مسجد و عبادتگاه مردم باشد. چنین اقدامی بی شک می تواند یک اثر شگرف و ژرف فرهنگی با خود به همراه داشته باشد، چنانچه در آیه فوق الذکر خداوند این عمل را مبارک و سبب هدایت مردم معرفی می کند.

دوم: خداوند در ادامه آیه، بنای مسجد را «للناس» عنوان می کند. یعنی بنای مسجد به تنهایی کافی نیست، بلکه باید این مسجد نفع و فایده اش -چه دنیوی چه اخروی- به مردم برسد. امام خامنه ای در پیام سال 1389 خود در اجلاس نماز در این باره می فرمایند: «پدیدآوردن هویتی به نام مسجد، نخست در قبا و سپس در مدینه، در شمار زیباترین و پرمغزترین ابتکارهای اسلام در آغاز تشکیل جامعه اسلامی است. خانه خدا و خانه مردم؛ خلوت انس با خدا و جلوت حشر با مردم؛ کانون ذکر و معراج معنوی و عرصه علم و جهاد و تدبیر دنیوی؛ جایگاه عبادت و پایگاه سیاست؛ دوگانه های به هم پیوسته ای است که تصویر مسجد اسلامی و فاصله آن با عبادتگاه های رایج ادیان دیگر را نمایان می سازد. ... مسجد مظهر آمیختگی دنیا و آخرت و پیوستگی فرد و جامعه در دیدگاه و اندیشه مکتب اسلام است.»
مسجد در اسلام مانند کنیسه و کلیسا محصور در عبادت های خاص نیست و بسیاری از روابط اجتماعی جامعه در آن صورت می گرفته است. مسجد در صدر اسلام محل تجمع مسلمین برای امور مهم جاری جامعه مانند جلسات با اهمیت سیاسی و نظامی و اطلاع رسانی بوده است. امیرالمومنین قضاوت های خود را در مسجد انجام می داد. مسجد پایگاه علم آموزی و محل تجمع طلاب و دانشجویان بوده است. کانون بسیاری از اتفاقات مهم صدر اسلام مسجد بوده است. (ن.ک. صحیفه امام 15: 15) اینها همه نشان از این دارد که مسجد پایگاه مردمی حکومت اسلامی و اسلام است و مربوط به طبقه یا حزب و قوم و صنف خاصی نیست.
امروزه متأسفانه گاه دیده می شود جمعی خاص امور مسجدی را به دست می گیرند و برای رفت و آمد مردم در مسجد محدودیت هایی ایجاد می کنند حال چه به نام هیئت امنا، چه هیئت مذهبی، چه قوم و شهری خاص، چه محله و یا از این دست امور.
انقلاب اسلامی ایران نیز مولود مساجد است و جمله راهبردی حضرت امام که «مساجد سنگر است، سنگرها را حفظ کنید» ناظر به همین ویژگی مردمی بودن مساجد است که به خصوص در دوران حکومت اسلامی باید برنامه و راهبردهای متفاوتی با دوران پیش از تشکیل حکومت برای آنها اندیشید. امام خامنه ای نیز در این باره می فرمایند: «در همه مراحل این تاریخ پرافتخار، مساجد همیشه پایگاه دین داری و حرکت مردم در جهت دین بوده است. ... انقلاب از مساجد شروع شد؛ امروز هم در هنگامی که حرکت و بسیج مردم مطرح می شود چه سیاسی و چه نظامی باز مساجد کانونند؛ این برکت مساجد است؛ ... در دوره های پیش از انقلاب، عالمی به مسجد می رفت، نمازی می خواند و مسئله ای می گفت؛ ... اگر امروز که روز حاکمیت اسلام و ارزش های اسلامی است مساجد به همان شکل، بلکه در مواردی با افت کیفی و کمی اداره بشود، آیا این مقتضای حق و مصلحت است؟ ...پس «من استوی یوماه فهو مغبون» یعنی چه؟» (دیدار با جمعی از روحانیون، ائمه جماعات و وعاظ، 14/12/1370) ایشان در ادامه همین سخنان نقش ائمه جماعات و روحانیون را در ارتباط هر چه بیشتر مردم با مسجد، بسیار مهم می دانند و می گویند: «ما باید صبح ها و ظهرها و شب ها برویم و با مردم نماز بخوانیم؛ این اولی ترین و ضروری ترین کار ما در مساجد است. ... اگر ما مساجد را گرم نگه نداریم، در مساجد حضور نداشته باشیم و در حد توان و امکان یک روحانی و پیش نماز به مسجد نرسیم، چطور می توانیم توقع کنیم که به هنگام اذان ظهر مردم دکان هاشان را ببندند و بیایند پشت سر ما نماز بخوانند؟! ما باید آنجا باشیم تا زمینه برای آمدن مردم فراهم بشود. البته آمدن مردم هم تبلیغات و گفتن می خواهد؛ اما زمینه و مقتضی آن، عبارت از حضور ما در آنجاست که متأسفانه ضعیف شده است؛ ما باید اینها را علاج کنیم.» ایشان در همین رابطه توصیه های کارآمدی برای پیش نمازان و ائمه جماعات دارند: «من به این سنت پیش نمازی، خیلی معتقدم. ... خود من چون مدت ها پیش نماز بوده ام و پیش نمازی کرده ام، می دانم که پیش نمازی، چقدر کار خوب و موثر و پرفعالیت و پرتلاشی است. ...پیش نمازی، یعنی آدم مسجد را واقعاً محل کار خودش بداند؛ پیش از وقت، حتی پیش از دیگران، به آنجا برود؛ اوضاع مسجد را ببیند؛ اگر اشکالاتی در وضع ظاهری مسجد هست، برطرف کند؛ سجاده اش را پهن کند؛ منتظر مردم بماند که بیایند؛ با یک یک افرادی که می آیند، تا آنجایی که می تواند، تماس بگیرد؛ به آنها محبت بکند؛ از آنها احوالپرسی کند؛ اگر مشکلی دارند، در آن حدی که برایش میسور است، برطرف کند، نه اینکه پادوی کارهای خدماتی مردم بشود در بعضی از مساجد، چنین چیزهایی وجود دارد که قطعاً غلط است در آنجا بنشیند، مردم به او مراجعه بکنند، درد دل بکنند، خودش را بر مردم عرضه کند، در معرض مراجعات مردم قرار بدهد؛ نماز را که تمام کرد، برای مردم مسئله و تفسیری بگوید، حرفی بزند و بلند شود، بیرون برود؛ یعنی این طور، ساعتی از وقت خودش را در اینجا صرف بکند... این طور پیش نمازی، یک فرد خیلی مفید و موثر و بابرکت و جلب کننده عواطف است. در سایه چنین پیش نمازی ای است که وقتی او به آن کسانی که با مسجدش سروکار و رفت و آمد دارند؛ حتی کسانی که وقت هم نمی کنند به مسجد بروند، اما دورادور می دانند و از دیگران شنیده اند که این آقا، چه آقای خوبی است، اشاره کند که فلان کار باید انجام بگیرد، نه بودجه می خواهد، نه قدرت قانونی می خواهد و نه بخش نامه لازم دارد؛ آن کار طبق نظر و گفته او انجام خواهد گرفت.» (دیدار با اعضای شورای مرکزی نمایندگان ولی فقیه در دانشگاه ها، 08/07/1369) چه بسیار دیده شده پیش نمازان این چنینی محله ای را متحول کرده و گره های بسیاری از کار مردم گشوده اند، به گونه ای که مردم برای حل منازعات و مشکلات خود به روحانی مسجد مراجعه می کنند، نه دادگاه و مراکز دیگر!
برای تحقق چنین امری می بایست امام جماعت در محله حضور و با مردم حشر و نشر داشته باشد. امروز مع الاسف در بسیاری از مساجد تهران امام جماعت تنها به نماز خواندن می پردازد و ارتباط چندانی با مردم ندارد و چه بسا از محله دیگری به مسجدی در محله دیگر رفته و اقامه نماز می کند و اصلاً با فرهنگ و خلق و خوی آن محل آشنایی ندارد. حتی در برخی مساجد پیش نماز ظهر و شب متفاوت است. به نظر می رسد مرکز رسیدگی به امور مساجد که متولی این امور است باید راهکاری مناسب برای حل این معضل بیندیشد و روحانی هایی مستقر در محلات را برای اداره مساجد بگمارد.

صبح صادق، ش. 562، ص.