در ساده ترین مواجهه و بی هیچ تعمق و انتزاع نظری، لفظ "حزب اللهی" مرا به یاد گزینش سازمان های دولتی می اندازد که از متقاضی استخدام می خواهند نام چند نفر از حزب اللهی های فامیل یا حزب اللهی های محل را در فرم گزینش بنویسند. وقتی به این قسمت فرم می رسیدم بدون هیچ درنگی افرادی که در سپاه کار می کردند یا در مسجد و بسیج محل فعال بودند را قید می کردم. یکی دیگر از اقوام که اهل هیأت و برادر شهید هم هست

را نیز می نوشتم. از میان دوستان نیز آنهایی را که افرادی دغدغه مند و فعال در امور سیاسی و فرهنگی و اجتماعی بودند ذکر می کردم. اما بسیاری از افراد دیگر را می شناختم که متدین و مومن و اهل رعایت احکام شرع بودند ولی هنگام پر کردن فرم های مذکور، حزب اللهی قلمداد نمی شدند.

اما چرا آنها با اینکه اهل تدین و رعایت احکام شرع بودند حزب اللهی قلمداد نمی شدند؟ حزب اللهی و متدین چه نسبتی با یکدیگر دارند؟ می توان چهار نسبت میان این دو مفهوم فرض کرد. الف) شاید برخی به نسبتی این همانی میان حزب اللهی و متدین قائل باشند و هر آن کس را که اهل تدین باشد حزب اللهی بدانند. ب) ممکن است این طور پنداشته شود که مفهوم عامی به نام تدین وجود دارد که قسمی از اقسام آن، حزب اللهی ها هستند (و لابد برخی متدینین هم هستند که حزب اللهی نیستند.) با این نگاه تفاوتی میان حزب اللهی و سایر متدینین وجود ندارد. همه متدینین، متدین اند چه حزب اللهی باشند و چه غیر حزب اللهی. مهم همین است که همه آنها اهل دیانت و رعایت احکام شرع اند. حزب اللهی بودن یا نبودن، فرع داستان است. ج) تلقی سوم، حزب اللهی بودن را چیزی فراتر از متدین بودن تعریف می کند. گویی حزب اللهی کسی است که از تدینِ صرف فراتر رفته است و چیزی اضافه تر از سایر متدینین دارد. در این نگاه، حزب اللهی کسی است که به تدین و رعایت احکام شرع بسنده نمی کند و علاوه بر اهل دیانت بودن به معنای عام، در نسبتی که با امر سیاسی برقرار می کند از سایر متدینین تمایز می یابد. در این رویکرد، دیگر حزب اللهی بودن، فرع بر تدین نیست بلکه نوعی فراروی از تدین عام و اصالت دادن به بعد سیاسی و اجتماعی در هویت دینی فرد است. از تعریف اول (این همانیِ حزب اللهی و متدین) که بگذریم در دو تلقی دیگر، حزب اللهی، فردی است که هم اهل دیانت است و هم اهل سیاست. اما آیا در این دو رویکرد، سیاست و دیانت دو امر جدا از هم فرض نمی شوند؟ گویی حزب اللهی واجد هویتی دوپارچه است که بعدی از وجودش دیانت ورزی اوست و بعد دیگرش سیاست ورزی. در این دو نسبت اخیر، حزب اللهی در بعد دیانت، تفاوتی با سایر متدینین ندارد و دغدغه مندی اش نسبت به مسائل سیاسی و نظام و انقلاب و جهان اسلام، ضمیمه ای بر بعد دینداری و تشرع اوست. ناگفته پیداست که در این دو رویکرد نوعی تلقی سکولار از نسبت دین و سیاست نهفته است.

ما به صرافت طبع و مثلاً هنگام پر کردن همان فرم های گزینش! در می یابیم که تلقی "حزب اللهی=  متدین" قابل پذیرش نیست و "حزب اللهی=  متدین + دغدغه مندی سیاسی و اجتماعی" (چه اصالت را به تدین بدهیم و چه اصالت را به دغدغه مندی سیاسی) در دام سکولاریسم می افتد. د) اما نسبت چهارمی نیز میان این دو مفهوم وجود دارد. حزب اللهی نه تنها همان متدین نیست، بلکه "متدینی که سیاست ورزی هم می کند" نیز نیست بلکه حزب اللهی بودن از اساس تجربه دینی و دین ورزی متفاوتی است. حزب اللهی بودن نوع دیگری از دینداری است. حتی نماز و روزه حزب اللهی با نماز و روزه یک فرد متدین در معنای عام متفاوت است. دیانت و سیاست برای او دو حیطه مجزا و دو وظیفه بی ربط نیست. عزاداری عاشورا که برای یک فرد متدین نوعی انجام مناسک و احساس تقرب است برای حزب اللهی معنای دیگری دارد.

دو کلان روایت وفاق و تضاد در تحلیل اجتماعی، هریک جامعه را از زاویه ای متفاوت تبیین می کند. نظریه وفاق جامعه را کلی منسجم و یکپارچه می بیند که عناصرش در توافق با یکدیگر به سر می برند ولی نظریه تضاد، جامعه و تاریخ را سراسر به مثابه عرصه نزاع و کشمکش فهم می کند. البته جمع میان این دو نظر نیز در آراء برخی جامعه شناسان صورت گرفته است. با این توضیح که وفاق و تضاد از پی هم و در کنار هم معنا می یابند. اینگونه نیست که صرفاً تضادگرایان جامعه را پویا تلقی کنند و وفاق گرایان جامعه را ایستا بدانند. ایستایی برای جامعه همان مرگ جامعه است. وفاق گرایان ولی به شکلی آگاه (یا ناآگاه) ترجیح می دهند توجه خود را به استاتیک جامعه معطوف دارند. آنها ترجیح می دهند که جامعه را به شکلی همزمانی و در یک لحظه مطالعه کنند و مطالعه در زمانی و دینامیک را وانهند. اما آیا اساساً می توان در این صورت به معنایی از جهان دست یافت؟ معنا بدون حرکت چگونه می تواند ایجاد شود؟ جامعه در هیچ لحظه ای توقف نمی کند و اگر این طور بود که چیزی به نام تاریخ پدیدار نمی شد. تاریخ روایت لحظات پی در پی و سلسله علت ها و نیروهایی است که جامعه را به پیش می برد. علاقه انسان به داستان و روایت نیز از همین جا ناشی می شود. چون تنها با روایت است که می توان معنایی برای جهان به کف آورد. اساساً قصه ها و اسطوره ها روایت همین تضادهاست و تضادی اگر نباشد داستانی پدید نمی آید. تضاد، موتور پیش برنده تاریخ است. وفاقی هم اگر در صورت و در ظاهر مشاهده می شود در زیر خاکسترش آتشی از تضاد روشن است. فهم وجود تضاد در تاریخ قدم اول خودآگاهی تاریخی است. قدم بعد آن است که نیروهای متضاد و حق و باطل در میان آنها تشخیص داده شود. مکاتب مادی با طرح تضادهایی چون تضاد کارگر و سرمایه دار، تضاد تمدن ها و از همه مضحک تر، تضاد توسعه یافته ها و تروریست ها! سعی می کنند تا توجه انسان را از تضادهای واقعی منحرف کنند. درک وحیانی از تاریخ، بنیانی ترین تضاد را تضاد میان حق و باطل، شرک و توحید، پیامبر و شیطان و آخرت خواهی و دنیاخواهی می داند.

حزب اللهی پیش از آنکه به خداوند ایمان بیاورد به طاغوت کفر می ورزد. (من یکفر بالطاغوت و یومن بالله فقد استمسک بالعروه الوثقی) فلذا عبادتی مانند نماز برای او نفی طاغوت است و از این حیث دلالتی کاملاً سیاسی دارد. نماز او قیام است. (اقم الصلوه) حجاب برای زن محجبه حزب اللهی تنها وسیله ای برای ایجاد مصونیت و اجرای احکام شرعی نیست بلکه نفی حکم طاغوت و دهن کجی به خواسته شیطان است. حزب اللهی بودن نوعی مبارزه دائمی است. حزب اللهی بودن آمیخته با نوعی خودآگاهی تاریخی و احساس تکلیف است، شاید حزب اللهی در معنای مصطلح و رایج آن در جامعه، برساخته ای مربوط به دوران انقلاب اسلامی و پس از آن باشد ولی نمی بایست فراموش کرد که پیش از اینها حزب الله واژه ای قرآنی است همان طور که حزب الشیطان واژه ای قرآنی است. همان طور که در قرآن میخوانیم : "الا ان حزب الله هم الغالبون" همان طور نیز می خوانیم که : "الا ان حزب الشیطان هم الخاسرون" البته اینکه چرا  اصطلاح قرآنی حزب الشیطان، وارد زبان روزمره و گفتمان سیاسی و اجتماعی نشده پرسشی است که در جای خود جای تأمل دارد.

مسلک لیبرال دنیاخواهی فردگرایانه است و مارکسیست، دنیاخواهی جمعی. صوفی آخرت را در خانقاه فردی اش جستجو می کند ولی حزب اللهی نه تنها آخرت خواه است بلکه آخرت را برای جامعه می خواهد. فلذا اهل گریز نیست اهل ستیز است. مهمترین عنصری که دینداری حزب اللهی را از سایر دینداری ها متمایز می کند برائت و ولایت است. حزب اللهی دریافته است که برای زیست مومنانه نمی توان نسبت به جامعه، قدرت و تاریخ خنثی بود. بدون برائت از باطل، حقیقت احیا نخواهد شد.  ایمان به خدا مستلزم قیام برای خدا و کفر به طاغوت است. البته برائت را نباید و نمی توان صرفاً مفهومی سلبی دانست. سلب و ایجاب مستلزم یکدیگرند. بدون سلب ایجابی صورت نمی گیرد و بدون ایجاب اساساً سلبی لازم نمی شود. سلب و ایجاب فعالیتی مستمر است. حزب اللهی مدام در حال سلب و ایجاب است. مدام تخریب می کند و می سازد. مدام نو می شود و شاید به همین دلیل است که ما انقلاب و انقلابی را در استمرار می دانیم. انقلابی کسی است که مدام در حال بازتعریف خود و تجدید کردن ایمان خویش است و این تجدید ایمان نیازمند مبارزه ای دائمی است، حزب اللهی، انقلابی است و از آموزه ها و احکام دین درکی انقلابی دارد.  اهمیت قیام برای مسلمان حزب اللهی به واقعیت تاریخی تضاد باز می گردد چرا که تاریخ، با تضاد نیروهای درونی اش به پیش می رود و حزب اللهی کسی است که جایگاه و رسالت تاریخی خود را در این تضاد و مبارزه دریافته است.

-------------------------------------------------------------------

- نشریه هابیل پس از دو سال توقیف دوباره منتشر شد. این یادداشت در شماره جدید این نشریه (شماره 6) و در پرونده ای با عنوان حزب اللهی ها منتشر شده است.