خلقیات ایرانیان نوشته جمالزاده شاید اولین اثر مکتوبی باشد که به طور خاص به نقد فرهنگ ایرانی پرداخته است. البته پیش از آن در آثار مستشرقین خارجی و مستفرنگ‌های داخلی نیز به شکل پراکنده، گوشه کنایه‌هایی به رفتارها و خلق و خوهای ناپسند ایرانی دیده می‌شود. با کمی جسارت نظری اصلاً می‌توان خاستگاه روشنفکری در ایران را از گردآمدن پیرامون پرسش «علل عقب ماندگی ایران» جست‌وجو کرد. بعدها درون همین سنت، آثاری چون نجات، سازگاری ایرانی، جامعه‌شناسی خودمانی، جامعه‌شناسی خودکامگی، ماچگونه ما شدیم؟ و ... نیز به رشته تحریر در آمد.

منورالفکران در بدایت امر، ساختار سیاسی - استبدادی را مقصر اصلی عقب‌ماندگی می‌دانستند. آنهایی که کمی عمیق‌تر بودند به صرافت در می‌یافتند که ساختار سیاسی بیش از آنکه علت باشد، خود نیز معلول خصلت‌هایی است که آن را بازتولید می کنند، فلذا توجه خود را به فرهنگ معطوف می‌داشتند. چرا که حکومت‌ها نیز ذیل فرهنگ و اجتماع پدید می‌آیند و ضعف و قوت آنها نیز تابع ظرفیت‌هایی است که فرهنگ، قابلیت آن را ایجاد می‌کند. اما عجیب آن است، افرادی که فکر خود را منور و روشن می‌دانستند از مسأل? مهمی که همانا تفکر و اندیشه است غفلت کرده‌اند و این خود بزرگترین واپس‌ماندگی و فروبستگی‌ای است که روشنفکران نیز دچارش بوده‌اند. ثمره همین غفلت است که رهایی از عقب‌ماندگی را به سطحی‌ترین شکل در کشف حجاب و از فرق سر تا نوک پا غربی شدن تقلیل می‌دهد.امیرکبیر پیش از ظهور این روشنفکران سطحی‌نگر، عقب‌ماندگی را به درستی در ضعف علم و دانش جست‌وجو می‌کند و با تأسیس دارالفنون در صدد رفع این مشکل بر می‌آید. اما دارالفنون نیز گره از کار فروبسته ما نمی‌گشاید، چرا که اخذ صرف تکنیک از غرب نیز از حد یک اقدام صوری فراتر نمی‌رود.

پیشرفت و رهایی از جمود و واپس‌ماندگی بیش و پیش از آنکه آن را محدود به ظواهر کنیم و آن را نیازمند تغییر از بیرون و یا الگوبرداری از غرب به واسطه قدرت‌های حاکمه بدانیم، نیازمند تحولی درونی است. خواست و اراده تحول و پویایی، باید از درون بجوشد تا راه‌گشا باشد و این تحول صورت نمی‌گیرد مگر اینکه عالم اندیشه، تکانی بخورد. از همین روست که سه‌گانه اندیشه، فرهنگ و تمدن را باید در پیوستاری به دنبال هم درک نمود که هر کدام زمینه را برای بروز دیگری فراهم می‌کند. به عنوان مثال اندیش? تولید، فرهنگِ کار را می‌سازد و فرهنگِ کار، در شکل تمدنی کارخانه ظهور می‌یابد، همان‌طور که اندیشه اسلامی، فرهنگی به نام نماز خواندن می‌سازد که از پی آن مسجد به مثابه یک بروز تمدنی ظاهر می‌شود.

ما از بدو مواجهه با غرب این روند را وارونه دیده‌ایم و به عبارت بهتر اساساً با غرب به شکل وارونه مواجه شده‌ایم. حتی اقبال لاهوری که قوت افرنگ را نی از چنگ و رباب و نی ز رقص دختران بی‌حجاب می‌دانست، غافل از این بود که حتی دست یافتن به علم و فن غربی نیز مواجهه‌ای صوری و تمدنی است. البته بدیهی است که در ابتدا آن چیزی که بیشتر جلب نظر می‌کند همان تفاوت‌های ظاهری و صوری و تمدنی است، اما غفلت از اینکه تمدن‌سازی نیازمند فرهنگ و اندیشه است خود پرسشی است که در جای خود نیازمند پژوهش‌های فراوانی است.

اما وضعیت امروز ما و پرسش امروز ما در نسبت با مسأله عقب‌ماندگی و مواجهه با غرب چقدر پیش رفته است؟ به نظر می‌رسد هنوز که هنوز است ما در همان مرحله مواجهه تمدنی درجا زده‌ایم. سرعت رشد تکنیک و قدرت تمدنی غرب نیز بر این درجا زدن دامن زده است. ما هنوز در گیر و دار پرسش از ترافیک، حجاب، توسعه، تکنولوژی و ... هستیم. در بهترین حالت حرف‌هایی راجع به فرهنگ‌سازی، انقلاب فرهنگی و مهندسی فرهنگی می زنیم ولی رویکردمان به فرهنگ نیز تنها رویکردی کلینیکی است. به این معنا که از فرهنگ انتظار پیش‌گیری یا درمان عوارض تمدنی داریم. فرهنگ را قابله تمدن نمی دانیم، شکسته‌بند تمدن می دانیم. ما هنوز دغدغه فرهنگ نداریم چه رسد که به اندیشه ملتفت شویم. حال چه باید کرد؟ آیا می‌توان دغدغه تمدن را به یکباره کنار گذاشت و سراغ فرهنگ و اندیشه رفت؟ آیا می‌توان این راهی را که تا به حال ولو به شکل معکوس طی شده به یکباره فروگذارد؟ شاید تقدیر تاریخی ما همین بوده است که این راه را معکوس طی کنیم. نکته ناامید کننده این نیست که چرا نوبت اندیشیدن ما فرا نمی رسد که این هنوز انتظاری زیاد از حد است و شاید با این مسیری که به صورت معکوس طی شده توقعی است دور از دسترس. بخواهیم یا نخواهیم ما برای تحول هنوز در مرحله مواجهه صوری و تمدنی هستیم و قدمی اگر قرار است برداریم رفتن به سراغ فرهنگ است،آن هم به دور از غوغای سیاست و به دور از نگاه تقلیل گرایانه‌ای که فرهنگ را صرفاً کلینیک درمان عوارض بداند.

پرسش دیگری نیز وجود دارد در باب اندیشه، و آن هم این است که آیا از اساس می‌توان در خلاء اندیشه کرد؟ به نظر می‌رسد حتی فکر و اندیشه و فلسفه غربی نیز در مواجهه با امری بیرونی رشد و نمو کرده است، به عنوان مثال مواجهه با فرهنگ و اندیشه یونان یا فرهنگ و اندیشه عالم اسلامی. فلذا شاید بتوان فرهنگ را نسبت به اندیشه متقدم دانست یا اینکه آن را در دیالکتیک با اندیشه فهم کرد. واقعیت‌های تاریخی نیز نشان از آن دارد که در اثر عقاید دینی و سنت‌ها و حتی عوامل جغرافیایی، فرهنگ‌هایی شکل می گیرد که از پی آن اندیشه مجال بروز می‌یابد. اما کمال مطلوب وقتی حاصل می شود که اندیشه به فرهنگ و تمدن جهت‌دهی دهد. به ساده‌ترین بیان می‌توان به چنین الگویی رسید:

سنت‌ها-----> فرهنگ اولیه ------> اندیشه‌ورزی --------> فرهنگ پیشرو-------> تمدن‌سازی متعالی

به هر حال فرهنگ به عنوان روحی که تمدن از آن پدید می‌آید و همچنین امری که می‌تواند اندیشه‌ورزی را به حرکت بیندازد، امروز باید در اولویت تمرکز ما باشد. فرهنگ هم واسطه میان اندیشه و تمدن است و هم موضوعی است که می‌تواند اندیشه را به حرکت وا دارد.

هنر و ادبیات همواره پیشاپیش اندیشه و تفلسف با شاخک‌های حساس خود متوجه ضرورت‌ها شده‌اند. هنر موظف است که دغدغه‌ها را پررنگ کند تا حساسیت‌ها را برانگیزد تا اراده برای تحول میسر گردد. ما برای پرداختن به فرهنگ و نشان دادن اهمیت موضوعِ فرهنگ، نیازمند کار جدی در عرصه هنر و ادبیات هستیم. به عنوان مثال ساخت مستندی که بتواند اهمیت فرهنگ و پرداختن به فرهنگ عمومی را عیان کند امروز امری ضروری است. ما تجربه سطحی‌نگری روشنفکران و مواجهه صرفاً تکنیکی و صوری را داریم و احتمالاً دیگر باید ملتفت شده باشیم که نقدی هم اگر قرار است به فرهنگ خودی بکنیم، باید نقدی درونی باشد نه اینکه مدام فرهنگ غرب را به رُخ ایرانی بکشیم و به فرهنگ ایرانی تو سَری بزنیم. که این کار نه تنها کمکی به تحول فرهنگی ما نمی‌کند بیشتر باعث سرخوردگی و فروبستگی فرهنگی ما خواهد شد.

شاید بتوان ادعا کرد که مستند جای خالی، یکی از اولین تولیداتی است که در عرصه تصویر قرار است این کار را شروع کند. علاوه بر جریانات روشنفکری ای که در حوزه جامعه شناسی خلقیات ایرانی و نقد به فرهنگ خودی قلم زده اند حرف های دیگری نیز وجود دارد که باید شنیده شود تا این بحث علاوه بر خروج از محدوده محافل خاص شکل عام تری به خود بگیرد و تلنگری نیز به سایر علاقمندان به مباحثی چون سبک زندگی و فرهنگ عمومی بزند. همچنین در این مستند سعی بر آن بوده است که پرداختن به نقد فرهنگ ایرانی از تحقیر فرهنگ خودی و ستایش فرهنگ بیگانه فاصله گرفته و روزنه های امید برای ارتقاء فرهنگ عمومی گشوده شود. در مستند جای خالی که در آن با مدیران و اندیشمندان بسیاری که به طور مستقیم با فرهنگ سروکار داشته‌اند مصاحبه شده است، تنها به ضعف‌های فرهنگ ایرانی پرداخته نمی شود بلکه ظرفیت‌ها و توانمندی‌هایی که درون این فرهنگ وجود دارد نیز به نمایش گذاشته می‌شود.

هنگ، آهنگ و قصد اراده است و فر به معنای شکوه. فرهنگ اراده شکوه است. درون فرهنگ ما قابلیت‌های فراوانی نهفته است که می‌تواند فرهنگ ما را دوباره به رونق و شکوفایی بیندازد و به پرواز در بیاورد.

این یادداشت در فارس نیوز

پ.ن

مستند جای خالی 28 بهمن ماه در تالار ابوریحان دانشگاه شهید بهشتی رونمایی می شود. از شما دوستان و علاقمندان به فرهنگ دعوت می شود برای تماشا و ابراز نظرات زیبنده خود تشریف بیاورید.

تیزر نخبگانی مستند جای خالی

ـ مصرف‌گرایی چیست و چه ارتباطی با مدرنیسم و فردگرایی دارد؟

مصرف در هر دوره‌، اشکالی مختلف به خود گرفته است و به‌طور خاص در دوره‌ی جدید نیز در کانون مباحث و الگوهای زندگی قرار گرفته است. مصرف در مطالعات فرهنگی بیش از آن که ناظر به وجوه مادی آن باشد، ارزشی نمادین دارد. ارزش نمادین به معنای آن است که خود مصرف، ارزشی را ایجاد نمی‌کند، بلکه نمایش مصرف و تظاهر به آن، بیش از برآورده ساختن نیاز، ارزش‌مند تلقی می‌شود. گاه گفته می‌شود که مصرف، ارزشی نشانه‌ای دارد؛ چرا که مصرف نشانه‌ای از سلامت، رفاه، آرامش و خوش‌بختی است و از آن فراتر این مصرف است که به افراد هویت می‌بخشد؛ فرد خود را با کالایی که مصرف می‌کند، تعریف و بازنمایی می‌کند.

«من مصرف می‌کنم، پس هستم»؛ شعار انسان مصرف‌زده‌ی امروزی است. در چنین وضعیتی، هرگونه تغییر و تحول در مصرف می‌تواند حتی به نوعی بحران هویتی منجر شود. به‌طور کل باید اشاره کرد مصرف‌گرایی وضعیتی است که در آن کالا و مصرف کالا هدف غایی زندگی انسان می‌شود. کالا دیگر چیزی برای رفع نیاز نیست، بلکه خودش هدف است.

در حالی که در دوران سنت، شاهد آن هستیم که الگوی مصرف ساده است؛ نیازی وجود دارد که آن نیاز، مصرفی را اقتضا می‌کند؛ اما در دوره‌ی مدرنیته‌ی متقدم یا همان عصر صنعتی، مفهومی به نام کالا، میان نیاز و مصرف قرار گرفت؛ یعنی از رهگذر کالا، مصرف صورت می‌پذیرفت؛ اما کم‌کم کالا خود مرجعی برای نیاز ‌شد؛ یعنی دیگر این نیاز نبود که کالا و مصرف را اقتضا می‌کرد، بلکه این خود کالا بود که نیاز را می‌آفرید. اگر بخواهیم کمی فراتر برویم، شاید بتوان امروز حتی نیاز را از این الگو حذف کرد و به الگوی کالا- مصرف رسید؛ الگویی که در آن مصرف به چیزی بیرون از خود ارجاع ندارد و مصرف برای مصرف شکل خودبنیادشدهِ‌ی مصرف است. این وضعیت را می‌توان همان مصرف‌زدگی نامید. اگر مدرنیته را وضعیتی بدانیم که عقل معاش را به جای عقل معاد واجد مرکزیت کرده است، این روند کاملاً منطبق با این نوع نگرش به زندگی است. غرق شدن در انبوهی از کالاهای خوش آب و رنگ که بهشتی زمینی را وعده می‌دهد، اما در عین حال انسان را از خود بیگانه می‌کند. در عصر صنعتی اگر از خودبیگانگی ناشی از نظام تولید در مرکز مباحث اجتماعی بود، اکنون از خودبیگانگی ناشی از نظام مصرف را باید جای‌گزین آن کرد. بیگانگی در این وضعیت ناشی از واقعی نبودن مصرف است؛ زیرا ولع مصرف وجود دارد و نه برای رفع نیاز.

از سوی دیگر، باید اشاره کرد که فردگرایی نتیجه‌ی ذاتی سرمایه‌داری مدرن است. نظامی که اصل را بر رقابت و نه مشارکت می‌گذارد؛ طبیعتاً جامعه را به سمت بخش‌های مجزا، منزوی و شبیه هم پیش می‌برد. در چنین وضعیتی، هر کس دغدغه‌ی معیشت و رفاه شخصی خودش را داشته و سعی می‌کند با تصاحب کالای بیش‌تر علاوه بر بالا بردن رفاه مادی نوعی هویت متمایز نیز برای خود رقم بزند.

ـ مصرف‌گرایی در جامعه‌ی کنونی ما تا چه حد یک مسئله‌ی اجتماعی است؟

ادامه مطلب...