نگاهی به عملکرد اشعث بن قیس در برابر امام
پیوستن اشعث به سپاه امام نامه علی به اشعث بن قیس کندیهنگامی که مردم با علی بیعت کردند، او به ارسال نامه برای کارگزاران خود پرداخت. یکی از نامههایش را توسط زیاد بن مرحب همدانی برای اشعث بن قیس فرستاد. اشعث در آن وقت از سوی عثمان والی آذربایجان بود و پیش از آن عمرو بن عثمان دختر اشعث بن قیس را به عقد نکاح خود درآورده بود. اینک نامه علی به اشعث :« اما بعد! اگر سستیهایی در تو رخ نمیداد، پیش از دیگران در این امر اقدام میکردی. اگر از خدا پروا داشته باشی، کار تو سامان یابد. همانگونه که میدانی مردم با من بیعت کردند. و طلحه و زبیر نیز در شمار بیعتکنندگان بودند. سپس بی هیچ عذری بیعت مرا نقض کردند. و امالمؤمنین را از خانه اش بیرون آوردند و به سوی بصره راهی شدند. پس من نیز به طرف آنان رفتم و ایشان را دیدم و به حفظ عهد و پیمان نقض شده دعوت کردم، ولی از من رخ برتافتند، پس من اتمام حجت کردم».[32]
سخنان اشعث بن قیسسپس اشعث بن قیس برخاست. پس از حمد و ثنای خدا گفت: «ای مردم همانا امیرمؤمنان-عثمان-مرا والی آذربایجان کرد و پس از آن کشته شد. ولی آن سرزمین همچنان در دست من قرار دارد، مردم با علی بیعت کردند و ما هم از او اطاعت میکنیم، همانگونه که از علمای پیشین اطاعت کردیم. ماجرای او با طلحه و زبیر را میدانید و علی بر آنچه که بر ما و شما پنهان مانده، امین است.»
حب مال و جاه و طمع معاویه در اوهنگامی که اشعث به منزل رسید، یاران خود را فراخواند و گفت: « نامه علی مرا بیمناک کرده است. او میخواهد اموال آذربایجان را از من بستاند و من میخواهم به معاویه بپیوندم.» یارانش گفتند: «مرگ برای تو زیبندهتر از رفتن به سوی معاویه است. آیا شهر و عشیرهات را رها میکنی و طفیلی مردم شام میشوی؟!» اشعث از شنیدن این سخنان شرمگین شد و نزد علی رفت.[33]
البته آن چه که از تاریخ زندگانی اشعث بر می آید حسادت دیرینه ای است که بین او و شرحبیل بن سمط کندی از بزرگان یمامه از زمان عمر وجود داشته است. تا زمانی که در صفین نیز شرحبیل در سوی معاویه ایستاد و اشعث در سپاه علی.[34]
وقتی اشعث وارد بر علی شد، حضرت شخص دیگری را به ریاست کندیان انتخاب کرد و این موجب ناراحتی اشعث شد و این موجب طمع معاویه در او شد. هنگامی که معاویه از جریان اشعث آگاه شد، مالک بن هبیرة را فرا خواند و گفت: « چیزی به اشعث بگو تا او را نسبت به علی برآشوبد.» مالک بن هبیرة که شاعری از اهل کندة بود اشعاری چند برای او فرستاد و ضمن آن مقام اشعث را در مقابل حسان ستود و کوشید عزل او را از ریاست و سروری امری ناپسند و ناروا نشان داده و حمیت قومی و قبیلهای او را برانگیزد.[35]
تمایل به علی و تمکین های زودگذروقتی شعر مالک به یمانیان رسید، شریح بن هانی گفت:« ای مردم یمن مالک بن هبیرة میخواهد بین شما و ربیعة جدایی و شقاق افکند.» حسان بن مخدوج با پرچم خود به خانه اشعث رفت و آن را در آنجا برافراشت. اشعث گفت: «این پرچم برای علی بزرگ است لیکن در نظر من از پر خُرد هم سبکتر است و پناه بر خدا که این شعر بتواند رابطه من و شما را تیره سازد.» علی خواست او را به ریاست پیشین بازگرداند ولی نپذیرفت و گفت: «ای امیر مؤمنان اگر آغاز این امر شرافت و ارجمندی بود، فرجام آن ننگ و عار نیست.» علی به او گفت: «من تو را مسئولیت خواهم داد.» اشعث گفت: «این به خودت مربوط است.» پس علی او را به میمنه سپاه عراق بر گماشت. [36]
دلاوری و جنگ آوری اشعثلشکر شام قبل از رسیدن لشکر علوی بر شریعه فرات مسلط شده بود و مانع از دسترسی آنان به آب شده بود. در این اثنا یکی از افراد قبیله اش شعری در مدح دلیری و شجاعت اشعث می خواند، وقتی اشعث در میان آنان است نگرانی ای از جانب دستیابی به آب ندارند. اشعث پس از شنیدن این اشعار شبانه نزد علی شتافت و گفت: «ای امیر مؤمنان آیا رواست که خصم آب فرات را بر ما ببندد در حالی که تو در میان ما هستی و شمشیرهای آخته داریم؟ سوگند به خدا یا به آب دست مییازیم و یا جان بر سر آن میبازیم. اشتر را با سپاهیانش به حال آمادهباش درآور تا گوش به فرمان اوامرت باشند.» علی گفت:« این با خودتان است.» اشعث به سوی مردم بازگشت و بانگ برآورد: « هلا ای مردم، هرکس جویای آب و یا طالب مرگ است بامدادان به من ملحق شود زیرا من فردا به سوی آب میروم.» همان شب دوازده هزار جنگاور از قبیله کنده و قحطان به او پیوستند.[37]
از سوی دیگر علی اشتر را فراخواند و گفت: « چرا با وجود تو و اشعث آنها نظرشان را بر من تحمیل کردند؟» اشعث گفت: «من کار بدی مرتکب شدم. میکوشم آن را جبران کنم.» پس قبیله قبیله کندة را جمع کرد و گفت: «ای گروه کندة امروز مرا رسوا و خوار مسازید، من به وسیله شما شامیان را میکوبم.» تعدادی پیاده همراه او به راه افتادند.[38]
نظر مداوم معاویه بر اشعثسپس معاویه برادرش عتبه بن ابیسفیان را فراخواند و گفت: « برو با اشعث بن قیس دیدار کن. زیرا اگر او خرسند شود توده مردم نیز راضی خواهند شد. عتبه مردی سخنور بود. عتبه به سوی اشعث رفت و او را صدا کرد. مردم گفتند: «ای ابامحمد این مرد تو را میخواند.» اشعث گفت: « بپرسید که او چه کسی است؟» گفت: «من عتبه بن ابیسفیان هستم .» اشعث گفت: «جوانی است ثروتمند و ناچار باید دیدارش کرد.» پس به سوی او رفت و گفت:«چه میخواهی عتبه؟» گفت: «ای مرد، اگر معاویه بخواهد جز علی با کسی ملاقات کند، آن کس تو هستی. تو رئیس مردم عراق و سرور یمانیان هستی و تو رابطه خویشاوندی و کار با عثمان داری، تو نظیر دیگر دوستانت نیستی. زیرا اشتر عثمان را کشته است و عُدیّ مردم را به قتل او برانگیخت و شریح و زحر بن قیس چیزی جز هوسها نمیشناسند. لیکن تو از روی بزرگواری از مردم عراق حمایت کردی و از روی تعصب با مردم شام جنگیدی. سوگند به خدا ما میدانیم که تو چه میخواهی. ما تو را به رها کردن علی و دوستی با معاویه دعوت نمیکنیم لیکن از تو میخواهیم که ما را نابود مسازی که صلاح تو و ما در این است.»[39]
سخن دوپهلوی اشعث در جواب معاویه اشعث در پاسخ گفت: «ای عتبه، اما این که گفتی معاویه فقط علی را دیدار میکند، باید بگویم که اگر مرا دیدار کند نه عظمتی برای من در بر دارد و نه حقارتی برای او پس اگر دوست داشته باشد که بین او و علی مجلسی ترتیب دهم این کار را خواهم کرد. اما این که گفتی من رئیس مردم عراق و سرور یمانیان هستم، باید بگویم رئیس و سرور کسی را گویند که مُتَّبَع باشد و او علی است. اما این که گفتی من با عثمان پیوند خویشی و عملی داشتهام باید بگویم که به خویشاوندی او سرافرازم میکند و نه عملش عزتی برایم میآورد. اما درباره مذمت دوستانم باید بگویم که این سرزنش و عیبجویی تو را به من نزدیک نمیکند و مرا از آنها دور نمیسازد. اما دفاع من از عراق به خاطر این است که آدمی هرجا منزل گزیند از آن دفاع میکند. اما ریشهکن نکردن شما به من مربوط نیست و شما در این باره به من نیازی ندارید. به زودی در این باره نظر خواهیم داد، اگر خدا بخواهد.» وقتی معاویه این خبر را شنید به عتبة گفت: «با او ملاقات مکن، زیرا علی در نظر او بزرگ است.گرچه اظهار صلح کرده است.»[40] اشعث در این دیدار در حقانیت راه خود تردید می کند و باب امکان مصالحه و گفتگو را بین علی علیه السلام و معاویه باز می کند.
خستگی اصحاب و فرصت طلبی دشمنبه تدریج اشعث بن قیس و برخی دیگر اصحاب از جنگیدن خسته شده اند و بدین گونه به سخن می آیند و دشمن شکست خورده را یاری می دهند. اشعث گفت: «ای مسلمانان دیدید که چه بر شما سپری شد. در آن حادثه مردم عرب هلاک شدند. سوگند به خدا هرگز در طول عمرم به چنین ایامی برخورد نکردهام. هلا ای مردم، باید کسانی که این رویداد عظیم را نظاره کردهاند دیگران را مطلع کنند. اگر ما به جنگ ادامه دهیم، نسل عرب از عرصه گیتی برافکنده خواهد شد. لیکن به خدا سوگند یاد میکنم که این سخنانم نه از روی بیم از مرگ است، بلکه از زنان و فرزندانی بیمناکم که بیسرپرست میمانند. پروردگارا خود میدانی که من به قوم و عشیرهام مینگرم و بر تو توکل میکنم و از تو توفیق میجویم. و هر نظر و فکری امکان راستی و ناراستی دارد. هرگاه خدا اراده کند آن را بر بندگانش جاری میسازد خواه خرسند باشند یا ناخرسند. سخنم را گفتم و از خدا آمرزش میجویم.»
جاسوسان معاویه او را از سخنان اشعث آگاه ساختند. وی گفت: «به خدای کعبه راست میگوید. اگر فردا دوباره جنگ ادامه پیدا کند، رومیان بر زنان و فرزندان ما گستاخ شوند و ایرانیان بر زنان و کودکان عراق دستاندازی کنند. این مرد- اشعث- خردمند و اندیشمندی است. قرآنها را بالای نیزه کنید.»[41]
اختلاف یاران علی در مورد ادامه جنگ بزرگ کنده یعنی اشعث بن قیس بیش از هر کس سخن از خاموش کردن آتش جنگ و گرایش به آشتی به میان آورد. بزرگ عراق یعنی اشتر طرفدار سرسخت جنگ بود. لیکن دردمندانه سکوت اختیار کرده بود. اما سعید بن قیس گاه به این طرف و گاه به آن طرف میگرائید. مردم حرکت کرده گفتند: «آتش جنگ ما را به کام خود درکشیده است و مردان کشته شدهاند.» گروه قلیلی گفتند: «ما همچنان خواهیم جنگید.» لیکن همین تعداد قلیل نیز از سخن خود بازگشتند و همصدا با اکثریت مردم ندای صلح و دوستی سردادند.[42]
خطبه علی در غیاب عمار کسی نیست تا حق را یاری کند و مالک نیز از ترس جان علی برگشته است. خود حضرت برخاست و گفت: «هماره من با شما همراه بودم تا جنگ شما را فرا گرفت و رهاتان کرد. لیکن دشمن را همچنان اسیر خود ساخته است. خصم بیش از شما دچار صدمه و زیان گشته است. بهوش باشید که دیروز امیرمؤمنان بودم و امروز مأمورم. دیروز بازدارنده بودم و امروز بازداشته شده. شما زندگی را میجوئید و من نباید بر خلاف میل شما رفتار کنم.»[43]
اندرز اشعث در توقف گردونه جنگ اشعث بن قیس خشمگین برخاست و گفت: «ای امیرمؤمنان ما برای تو امروز همان یاران دیروز هستیم. پایان کار ما چون آغاز آن نیست. هیچکس دوستتر از من نسبت به مردم عراق و دشمنتر از من نسبت به شامیان نیست. پس حکمیت قرآن را بین ما و آنها بپذیر که تو بدان سزاوارتر از آنها هستی. مردم طالب بقاء هستند و هلاکت را دوست تمیدارند.» علی گفت: «این امری است که باید در آن نیک نگریسته شود.»[44]
قبول حکمیت از طرف مردماشعث بن قیس نزد علی آمد و گفت: «ای امیرمؤمنان، میبینم که مردم از اجابت دعوت به حکمیت قرآن شادمان و خرسند شدهاند. اگر بخواهی نزد معاویه میروم تا از او بپرسم چه میخواهد.» گفت: «اگر میخواهی برو.» اشعث نزد معاویه رفت و گفت: «ای معاویه چرا این قرآنها را برافراشتهای؟» گفت: «تا ما و شما به حکم قرآن بازگردیم. پس از میان خود مردی را که به او خرسند هستید انتخاب کنید و ما هم مردی را برمیگزینیم. سپس میخواهیم که آن دو بر اساس حکم قرآن عمل کنند و به هر نتیجهای رسیدند ما از آنها پیروی میکنیم.» اشعث گفت: « این کار حقی است.» پس نزد علی رفت و از سخنان معاویه گزارش داد.[45]
تحمیل گری اشعث به حضرتزمانی که امیرالمومنین می خواهد ابن عباس را به نمایندگی برای حکمیت اعزام کند.اشعث بنای مخالفت می گذارد و می گوید: «نه، به خدا سوگند تا قیام قیامت ممکن نیست دو تن که هردو از قبیله مضر] تیره قریش[ باشند میان ما حکم شوند. اینک که آنان مردی مضری را تعیین کردهاند، تو مرد یمنی را بر این کار بگمار.»
علی گفت: «میترسم یمنی شما فریب بخورد و نسبت به او خدعه شود که عمروعاص اگر نسبت به کاری میل و هوس داشته باشد خدا را در نظر نمیگیرد.» اشعث گفت: «به خدا سوگند اگر یکی از آن دو یمنی باشد و به چیزی که آن را خوش نمیداریم حکم کند، برای ما بهتر از این است که آن دو مضری باشند و به چیزی که دوست داریم حکم کنند.»[46]
اصرار در محو کردن عبارت «أمیرالمؤمنین» از عهد نامهیعقوبی در تاریخ خویش می نویسد: در مقدم داشتن علی یا نامیدن علی به أمیرالمؤمنین بین دو گروه نزاع شد. پس ابوالأعور سلمی گفت: علی را مقدم نمی داریم. اصحاب علی گفتند: نام او را تغییر نمی دهیم و او را جز به عنوان أمیرالمؤمنین نمی نویسیم. پس میان ایشان نزاعی سخت درگرفت تا به کتک کاری رسید. پس اشعث گفت: این نام را محو کنید. اشتر به او گفت به خدا سوگند ای یک چشم که در نظر گرفتم شمشیر خود را از تو آکنده سازم، چه مردمی را کشته ام که از تو بدتر نبودند و من می دانم که تو جز فتنه جویی نداری و جز بر محور دنیا و گزیدن آن بر آخرت نمی چرخی. پس چون اختلاف کردند. علی گفت: الله اکبر، پیامبر خدا در روز حدیبیه برای سهیل بن عمرو نوشت : این چیزی است که پیامبر خدا بر آن صلح کرد. پس سهیل گفت: اگر ما دانسته بودیم که تو پیامبر خدایی با تو نبرد نمی کردیم. پس پیامبر خدا نام خود را با دست خود محو کرد و مرا فرمود تا نوشتم: من محمدبن عبدالله. و گفت: نام من و نام پدرم پیامبری مرا از میان نمی برد، و پیامبران نیز مانند پیامبر خدا نسبته به پدران نوشته شده اند و نام من و پدرم نیز امارت مرا از میان نمی برد. و آنان را فرمود تا نوشتند: من علی بن ابی طالب، و حکم نامه بر هر دو گروه نوشته شد که بدان خشنود باشند و الخ.[47]
اشعث پیغام آور صلحنامه حکمیت پس از نوشتن صلح نامه بین حکمین، اشعث در میان مردم طومار صلح را گشود و بر آنان میخواند. بر سپاه و مردم شام گذشت و طومار را خواند. آنان بدان خشنود گشتند. سپس بر سپاه و مردم عراق گذشت و صلحنامه را به ایشان عرضه داشت.[48]
مشاجره با حضرت در قبال خطبه ها و نظرات ایشانزمانی که حضرت در حال ملامت کوفیان بود که چرا از جای برنمیخیزند و کُندی می کنند که اشعث گستاخانه به ایشان گفت: تو هم همان کار را بکن که پسر عفان کرد (بنشین در خانه تا شورشیان بیایند و تو را بکشند)و آن حضرت جوابش را داد که کار او رسوائی بود و از کسی که دین ندارد صادر میشود. به خدا کسی که دشمن را بر خود تسلط دهد تا گوشت او را تکه تکه کند و استخوانش را در هم شکند و پوستش را بکند و خونش را بریزد، هر آیینه سست است و دل از کف داده ، تو خود باید چنین باشی اگر بخواهی.[49]
به روایت عماد بن عبد الله اسدی که گوید: من روز جمعه در مسجد نشسته بودم و علی(ع) بر فراز منبری از آجر خطابه میخواند و ابن صوحان پای منبرش نشسته بود، اشعث آمد و پا بر گردن مردم میگذاشت و میگذشت تا برابر آن حضرت رسید و گفت: «ای امیرمؤمنان این گروه سرخپوستان برماتازیان به تو غلبه کردند و مقربان حضرت تو شدند»
آن حضرت خشم کرد و ابن صوحان گفت: «البته علی امروز بیانی کند که پرده از چهره عرب بردارد و آنچه نهان است عیان شود» و علی علیه السلام فرمود: «کیست که عذر مرا نزد این شکموهای گنده بیفایده بخواهد، که یکی از آن ها پیش میآید و بر روده های خود زیر و رو میشود (و از باد شکم سخن میگوید) و مردمی هم آفتاب میخورند برای ذکر خدا!»[50]
علی علیهالسلام برای خطبه خواندن برخاست و موضوع حکمین را متذکر شد و این پس از پایان کار خوارج بود. مردی از اصحابش برخاست و گفت: نخست ما را از حکمیت منع فرمودی و سپس به آن فرمان دادی و نمیدانیم کدام کار تو درستتر بود! علی علیهالسلام دست بر هم زد و فرمود:آری این سزای کسی است که دوراندیشی را رها کند .
اشعث به امام گفت:این سخن به زیان توست نه به سود تو امام در پاسخ فرمود: تو چه میدانی که چه چیزی به زیان من است و چه چیزی به سود من، نفرین و لعنت خداوند و نفرینکنندگان بر تو باد.[51]
بازداشتن مردم و حضرت از جنگ دوباره با معاویه
سند به ابی وداک میرسد که چون علی بن ابی طالب از جنگ خوارج فارغ شد، در نهروان میان مردم به سخنرانی پرداخت، خدا را سپاس گفت و چنانچه شاید ستود و آن گاه فرمود: «اما بعد راستی که خدا به شما نیکی ها کرد و یاری شماها را عزیز داشت ، پس هماکنون به سوی دشمن شامی خود روی آورید! »
آنان در مقابل حضرت برخاستند و گفتند: «ای امیرمؤمنان تیرهای ما به پایان رسیدند و شمشیرهای ما کند شدند و از جا به درآمدند و بیشتر نیزه ها هم تکه تکه شدند، ما را ببر به شهر خودمان کوفه تا به بهترین وجهی آماده نبرد شویم و بسا که امیر مؤمنان به جای آنان که از دست دادیم و نابود شدند افراد دیگری بر شماره ما بیفزاید که برابر دشمنان خود نیرومندتر باشیم.» سخنگوی مردم در آن روز اشعث بن قیس بود.[52]
هزینه سازی و فرصت سوزی برای حضرت از سوی اشعثیک زمانی در مباحثات با امام علیه السلام به ایشان گفتند که از حکمیت توبه کن! حضرت فرمود: «من از هر گناهی که کردهام توبه میکنم.» شش هزار نفر از خوارج کاسته شد ولی اشعث برای اینکه اجمال سخن حضرت کارساز نشود و از سوی دیگر در شهر شایع شده بود که حضرت از پذیرش حکمیت برگشته است بر ایشان وارد شد و مستقیم در مقابل جمع سؤال کرد که نظر حضرت در مورد داوری چیست و آیا از نظر قبلی خود برگشته است. حضرت برخاستند و فرمودند: «هرکس چنین پندارد که من از موضوع داوری و اعتقاد به حکمیت برگشتهام دروغ گفته است و هر کس پذیرش آن را گمراهی بداند گمراه شده است.» در این هنگام بود که خوارج از مسجد بیرون رفتند و بانگ برداشتند که «داوری جز برای خدا نیست».[53]
تلاش برای ترور حضرت علی علیه السلامبه روایت نعمان بن سعد که گوید: علی (ع) را دیدم که میفرمود: کجاست آن ثمودی؟ و اشعث از در آمد پس آن حضرت مشتی ریگ برگرفت و بر روی او زد که به خون انداختش و اشعث شتابانه گریخت ، مردم با او شتابانه گریختند و میفرمود: «نابود باد این چهره نابود باد این چهره!»
مترجم این روایت را احتمال بر آن میدهد که اشعث در هماهنگی با خوارج به دنبال قتل حضرت بوده است که در اشاره صفت ثمودی نسبت به قاتل ناقه صالح به اشعث داده است و چون جمع را به دنبال خود داشته که حضرت به ایشان حمله بردهاند.[54]
عبدالرحمن بن ملجم مرادی ده روز مانده به آخر شعبان سال 40 به کوفه آمد و در منزل اشعث بن قیس ساکن شد و نزد او یک ماه شمشیر خود را تیز می کرد.[55]
ابوالفرج می گوید: در آن شب ابن ملجم با اشعث بن قیس در یکی از گوشه های مسجد خلوت کرده بود و حجر بن عدی از کنار آنان گذشت و شنید که اشعث به قیس می گوید: بشتاب و هر چه زودتر کار خود را انجام بده که سپیده دم رسوایت می سازد.
کلمات کلیدی :
نوشته شده توسط :تاملات::نظرات دیگران [ نظر]